Mieczysław Lubelski - twórca pomnika Kosciuszki w Łodzi |
Od Redakcji. Nasz współpracownik Jerzy Kortyński przygotował niezwykłą opowieść o Pomniku Kościuszki w Łodzi. Serdecznie dziękujemy za podjęty trud i zgromadzenie wielu archiwalnych fotografii. Tadeusz Kościuszko zmarł 15 października 1817 r. mając 71 lat. W tym roku mija 200 lat od jego śmierci a mimo to pamięć o wibitym Polaku jest wiecznie żywa i w wielu miejscach w Polsce i na świecie nazwano jego imieniem niezliczone miejsca i obiekty i wzniesiono pomniki upamiętniające jego postać i zasługi. Najnowszym pomnikiem będzie zapewne ten odsłonięty 16 listopada 2010 roku w Warszawie. W związku z tym, że wiele lat życia spędziłem w Łodzi, postanowiłem przy okazji obchodów Roku Kościuszki przypomnieć historię pomnika w tym mieście, tym bardziej, że powstał z on okazji 100 rocznicy śmierci Naczelnika Insurekcji z 1794 roku.
Łódź jest obecnie trzecim miastem w Polsce pod względem liczby ludności. Pomnik Tadeusza Kościuszki zajmuje centralne miejsce na placu Wolności; wyrastając na wyskość 17 metrów jest przypuszczalnie najwyższym pomnikiem Naczelnika na świecie. Ulice, odchodzące od ośmiobocznego placu pod kątem prostym, wyznaczają kierunki świata. Stąd bierze początek słynna ul. Piotrkowska, najdłuższa ulica handlowa w Europie licząca 4.2 km. Przechadzając się „Pietryną” wśród zabytkowych kamienic nie sposób nie zauważyć w oddali pomnika Kościuszki, przy którym często się zaczyna lub kończy spacer po centrum Łodzi.
Historia pomnika sięga roku 1917, kiedy to trwała jeszcze pierwsza wojna światowa, państwo Polskie nie istniało a Łódź była od 3 lat pod okupacją niemiecką. W wyniku grabieżczej polityki okupanta niemieckiego doszło do ogromnej dewastacji łódzkich fabryk i przyczyniło się to do znaczącego upadku przemysłu włókienniczego. Mimo takiej niesprzyjającej sytuacji ekonomicznej Łódzka Rada Opiekuńcza zdecydowała się zorganizować obchody 100-lecia śmierci Naczelnika. W tym celu utworzono Komitet Obchodów Kościuszkowskich, w którego skład weszli przedstawiciele władz miejskich, grup narodowościowych, kościoła, biznesu, stowarzyszeń, inteligencji, bez względu na przekonania religijne i polityczne, w ten sposób lansując apolityczność Kościuszki.
Wdok na pomnik Kościuszki z ulicy Piotrkowskiej |
Panorama Placu Wolności |
Łódź była też miastem szczególnym, ze względu na swój charakter narodowościowy. Na uroczystym posiedzeniu 17 października 1917 r. Rada Miejska składajaca się z 27 Polaków, 25 Żydów i 8 Niemców, podjęła ustawę budowy pomnika na koszt miasta.
Sprawą budowy pomnika zajął się specjalnie w tym celu powołany Komitet Budowy Pomnika, który podobnie jak Obywatelski Komitet Obchodów, składał się z przedstawicieli społeczeństwa łódzkiego bez względu na wyznanie i narodowość.
3 Maja 1927 r. Poświęcenie kamienia węgielnego przez bp dr Tymienieckiego |
Rok 1930: za chwilę odsłonięcie pomnika |
Początkowo planowano umiejscowić pomnik u zbiegu al. Kościuszki i św. Andrzeja. Jednak pomysłu tego w tym okresie nie zrealizowano. Do idei wzniesienia pomnika powrócono już w innych okolicznościach po odzyskaniu przez Polskę niepodległości 11 listopada 1918 r. Tym samym wolna Polska, o którą walczył Kościuszko, stała się rzeczywistością po 123 latach niewoli. W 1921 roku wybrano na miejsce pomnika plac Wolności (przemianowy z Nowego Rynku dla upamiętnienia odzyskania wolności).
Propozycję miejsca poparto tradycjami historycznymi przysięgi kościuszkowskiej, która odbyła się na rynku krakowskim . Na pomnik ogłoszono właściwie trzy konkursy, pierwszy w 1918 r. (nie doszedł do skutku), drugi w 1922 r. i trzeci w 1925 r. Dopiero ostatni konkurs ogłoszony przy pomocy Towarzystwa „Rzeźba" z Warszawy, skupiającego znanych polskich artystów rzeźbiarzy, dostarczył projekty, które zadowoliły organizatorów. Ten konkurs miał charakter zamknięty i do udziału zaproszono jedynie 10 wybitnych rzeźbiarzy.
Odsłonięty pomnik w całej glorii |
Gazeta "Republika" z 15 grudnia 1930 r. Obszerna relacja z odsłonięcia pomnika Kościuszki |
Maria Nartonowicz-Kot, prof. historii na Uniwersytecie Łódzkim, tak opisała ten okres w Łodzi: „Od momentu powzięcia uchwały o budowie pomnika w 1917 r. do ogłoszenia trzeciego konkursu w grudniu 1925 r. minęło osiem lat. W ciągu tego czasu sytuacja polityczna radykalnie się zmieniła. Polska od 1918 r. była znowu obecna na mapie Europy. Zmieniło się również spojrzenie na postać Kościuszki. W 1917 r. widziano w nim przede wszystkim bohatera walk o niepodległość Polski, o wolność narodów ujarzmionych. Akcentowano silnie udział Kościuszki w walce narodu amerykańskiego o niepodległość. Modelowanie oblicza przywódcy narodu wypływało ze względów natury politycznej. W czasie wojny PPS (Polska Partia Socjalistyczna) propagowała ideę czynu zbrojnego, zrywała z modelem apolitycznego bohatera, wskazywała na jego związek z rewolucyjną Francją.
Płaskorzeźba przedstawiająca przysięgę Kościuszki na Rynku Krakowskim |
Nadanie Uniwersału Połanieckiego |
Kościuszko z Bartoszem Głowackim |
Kosciuszko & George Washington |
Dla prawicy był Kościuszko symbolem zbratania się różnych grup społecznych, odrzucającym wszelkie względy partyjne. Usuwano w cień jego program reform społecznych, nie popularyzowano na ogół uniwersału, jako dokumentu o charakterze rewolucyjnym. Te treści niepodległościowe, walki o wolność miały być zawarte również w projekcie pomnika. Jakkolwiek nie zachowały się w źródłach opisy prac konkursowych z 1922 r. można sądzić, jedynie ze zdjęć projektów, iż przedstawiały one Kościuszkę jako wodza i wojownika na koniu, z wyciągniętą szablą. Dopiero w warunkach konkursowych z 1925 r. chciano widzieć w Naczelniku męża stanu. Młodemu państwu polskiemu, kształtującemu swoją państwowość, bardzej potrzebny był polityk niż wódz i bohater spod Racławic. W przeszłości szukano wzorów godnych do naśladowania przez wpółczesnych. Przyrównywano Kościuszkę do Waszyngtona i Lafayetta, polityka z okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej.”
Kościuszko kibicujący! |
„Niebagatelną sprawą stało się zabezpieczenie odpowiednich funduszy potrzebnych na budowę pomnika. ....Zmiana warunków politycznych, zakończenie wojny i odzyskanie przez Polskę niepodległości wysunęły na plan pierwszy nabrzmiałe problemy socjalne. Miasto, borykające się z ogromnymi problemami społecznymi i gospodarczymi, nie miało odpowiednich środków na realizację zamierzeń, choć z nich nie rezygnowało. Trudności gospodarcze, pogłębiająca się inflacja stały się jednymi z głównych przyczyn opóźniających dokończenie podjętego dzieła.”
Na posiedzeniu jury w dniu 2 stycznia 1926 r. pierwszą nagrodę przyznano pracy oznaczonej godłem "Drugi Tymoleon" (Tymoleon był ulubionym bohaterem Kosciuszki) przedstawionej przez Mieczysława Lubelskiego, ucznia Ksawerego Dunikowskiego. Rada Miejska zgodziła się na powierzenie wykonania pomnika lauretowi. Otrzymał on 145 000 zł, co stanowiło 22% ogólnych kosztów. Na czas pracy nad pomnikiem Lubelski zamieszkał w Łodzi w pracowni przy ul. Brzozowej 6. Praca nad pomnikiem trwała 4 lata.
Artysta ukazał Naczelnika w pozycji stojącej, ochraniajacego prawą ręką drzewko dębu, symbolu wolności i sprawiedliwosci. Natomiast w lewej trzyma rulon dokumentu (przypuszczalnie tekst Uniwersału Połanieckiego - aktu prawnego, umożliwiającego chłopom walkę zbrojną w ramach armii powstańczej, którego był autorem). Do boku Kościszko ma przypiętą szablę, a pomiędzy jego nogami leży zbroja rycerska i mała armata symbolizujące przynależność do stanu szlacheckiego.
Czterometrowa postać Kościuszki stoi na nadbudowie w formie ściętego ostrosłupa posadowionej na trzynastometrowym ośmiobocznym cokole, na którego dole znajdują się cztery płaskorzeźby pokazujące najważniejsze sceny z życia Naczelnika. Pierwsza przedstawia przysięgę Naczelnika na Rynku w Krakowie, a druga to nadanie Uniwersału Połanieckiego. Na trzeciej widnieją postaci Kościuszki i Bartosza Głowackiego, chłopskiego bohatera spod Racławic. Na czwartej Jerzy Waszyngton dziękuje Kościuszce za udzieloną pomoc.
Ceremonia wmurowania kamienia węgielnego odbyła się w maju 1927 roku, w czasie obchodów uroczystości święta narodowego z okazji rocznicy Konstytucji 3-go Maja. Kamień węgielny stanowiły: złota moneta wraz z innymi monetami obiegowymi i numerami miejscowych pism. Kamień węgielny poświęcony został przez Jego Ekscelencję księdza biskupa dr. Tymienieckiego w obecności przedstawicieli władz państwowych, samorządowych, duchowieństwa, organizacji społecznych, prasy i licznie przybyłych łodzian.
„Tekst aktu erekcyjnego podkreślał ogromne znaczenie Kościuszki dla historii Polski. Akceptowano jego działalność jako wodza, ale także zwracano uwagę na aspekt społeczny - wydanie Uniwersału Połanieckiego. Podkreślano też rolę Naczelnika w integrowaniu społeczeństwa polskiego, dla którego stał się symbolem łączności i jednolitości kultury narodowej w ciągu wieków.” – napisała Maria Nartonowicz-Kot.
Posiadając projekt pomnika, istotną sprawą stało się zgromadzenie odpowiedniego materiału, co jak się okazało nie było wcale rzeczą prostą. Początkowo projekt zakładał wykonanie cokołu z granitu. Ogłoszony przetarg na dostawę kamienia nie dał rezultatów bowiem żaden polski kamieniołom nie był w stanie dostarczyć bloków skalnych o odpowiednich rozmiarach. W końcu granit zastąpiono betonem z okładziną z blachy miedzianej. Stopnie pomnika i podstawę wykonano z czerwonego piaskowca, sprowadzonego z kamieniołomów w Mogilnicy koło Trembowli. Również istotną sprawą było wykonanie z brązu odlewów figury Kościuszki i 4 płaskorzeźb. Odlewy zostały wykonane przez Szkołę Rzemiosł w Pabianicach. Za materiały użyte do budowy pomnika zapłacono ze składek społecznych.
Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 14 grudnia 1930 roku. Dokonał tego w obecności m.in. wojewody łódzkiego Władysława Jaszczołta, gen. Stanisława Małachowskiego i gen. Józefa Olszyny-Wilczyńskiego, prezydent Łodzi Bronisław Ziemięcki. Oprawę muzyczną zapewnił specjalnie zorganizowany na tę okoliczność 800-osobowy chór zjednoczonych towarzystw śpiewaczych z towarzyszeniem orkiestr reprezentacyjnych 28 i 31 Pułku Strzelców Kaniowskich. Przybyło na uroczytość około 30 tysięcy łodzian. Cremonia filmowana była przez wytwórnię flimów „Film-studio”.
Wybudowanie pomnika Kościuszki dla upamietnienia jego 100-ej rocznicy śmierci musiało mieć istotne znaczenie dla ówczesnych władz i społeczeństwa łodzkiego i było dla Łodzi wielkim wydarzeniem, tym większym jeżeli zważy się, jak długa była droga od powzięcia uchwały do momentu odsłonięcia i w jakich niespokojnych politycznie i niekorzystnych gospodarczo latach to nastapiło. Dla upamiętnienia tego wydarzenia Poczta Polska wydała znaczek.
Po rozpoczęciu II Wojny Światowej i wkroczeniu do Łodzi, Niemcy zniszczyli pomnik w nocy z 10 na 11 listopada 1939 r.. Stało się to niemal od razu po wcieleniu Łodzi do Rzeszy. Celem akcji było wymazanie z topografii Łodzi miejsc świadczących o nie-germańskiej historii miasta. Niepokorny Kościuszko nie poddał się łatwo, przetrzymał pierwszą próbę wysadzenia i uległ dopiero po powtórnym wybuchu silniejszego ładunku. Po wyburzeniu pomnika, teren zrównano z ziemią i na jego miejsce postawiono tablicę zmieniającą nazwę Łodzi na okupacyjne Litzmannstadt a potem obelisk ozdobiony swastyką i germańskim orłem. Z pomnika Kościuszki szczęśliwym trafem uratowały się tylko dolne płyty, które dziś można oglądać w Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.
Wojska niemieckie na Placu Wolności |
Już przed zakończeniem II Wojny Światowej snuto plany o powrocie pomnika na orginalne miejsce. W 1946 r. ogłoszono konkurs na odbudowę pomnika. Projekt autorstwa Edwarda Nowickiego, przedstawiającego postać Kościuszki na koniu, nie zyskał jednak aprobaty ówczesnych władz miasta. Ale idea odbudowy nie upadła i 16 marca 1956 r. został uformowany Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Tadeusza Kościuszki. Członkami Komitetu zostali przedstawiciele stronnictw politycznych, organizacji społecznych, świata nauki i kultury rozpoczęła się zbiórka pieniędzy oraz metali kolorowych z przeznaczeniem na ten cel, jednak spory nad formą pomnika trwały kolejne cztery lata. W końcu podjeto decyzję o rekonstrukcji pomnika w formie przedwojennej i zwrócono się ponownie do Mieczysława Lubelskiego o współpracę.
Współczesny widok Pomnika |
Lubelski po wojnie zamieszkał na stałe w Londynie, skąd przyjechał na podpisanie umowy w styczniu 1958 r. Był to pierwszy pobyt Lubelskiego w Polsce od zakończenia wojny. Rzeźbiarz odtworzył pomnik w przedwojennym kształcie a że nie miał w Łodzi własnej pracowni, więc do współpracy zapoprosił łódzkich artystów Elwirę i Jerzego Mazurczyków oraz Antoniego Biłasa. I znów pojawiły się problemy, tym razem z pozyskaniem odpowiedniego kamienia jak i odpowiedniej ilości brązu.
Wreszcie, 22 lipca 1960 r., nastąpiło odsłonięcie odbudowanego pomnika. To wdarzenie było dla artysty tak wielkim przeżyciem, że przypłacił go zawałem i zamiast brać udział w uroczystości odsłonięcia, znalazł się w łódzkim szpitalu. Na tę uroczystość przyjechała też jego rodzina z Anglii: córka Urszula, zięć Czesław i dwie wnuczki. Jedna z wnuczek rzeźbiarza, Krystyna Podleska, w roku 1999 osiedliła się w Zielonkach pod Krakowem. Jest aktorką i w 2007 roku odwiedziła po raz pierwszy Łódź, bo wystawiała tu swój monodram „Rozwód po polsku”. Przejechała się rikszą ul. Piotrkowską i dotarła na plac Wolności do pomnika Kościuszki. Ze wzruszeniem przeżyła spotkanie z dziełem swojego dziadka.
Władze Łodzi nadały Lubelskiemu tytuł Honorowego Obywatelem Miasta.
Pomnik łódzki ma też swój wątek amerykański. Bowiem prezydent U.S.A Gerald Ford, podczas wizyty w Warszawie w 1975 r., otrzymał od Edwarda Giereka miniaturę pomnika Kościuszki z Łodzi. Miniaturę wykonano w najsłynniejszej polskiej firmie brązowniczej Braci Łopieńskich.
W kwietniu i maju 2017 r., by odpowiednio przygotować pomnik na obchody 200-lecia śmierci Naczelnika i Roku Kościuszkowskiego, odnowiono cokół zabezpieczając go nowoczesnymi materiałami przed niszczeniem.
Statua Tadeusza Kościuszki |
Dumnie prężący się na strzelistym cokole Naczelnik Tadeusz Kościuszko stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych symboli Łodzi. Pod pomnikiem składane są kwiaty podczas oficjalnych obchodów świąt państwowych. Popularny „Tadzio” jest także ulubionym miejscem spotkań łódzkiej młodzieży, która spod pomnika wyrusza na wieczorne imprezy. Przy okazji specjalnych wydarzeń Naczelnik ubiera się w stosowne szaty, by świętować razem z łodzianami. Jak choćby podczas meczów polskiej reprezentacji piłkarskiej zakłada biało-czerwoną koszulkę z orłem i kibicuje z wysokości drużynie narodowej.
I tak Tadeusz Kościuszko od już 77 lat nierozerwalnie jest związany z Łodzią i z wyżyn cokołu bierze udział w życiu miasta.
Jerzy Kortynski
Źródło:
• Dariusz Kędzierski. Ulice Łodzi. http://baedekerlodz.blogspot.com.au/2012/07/odz-pomnik-tadeusza-kosciuszki.html
• Blog Andrzeja Brauna http://historia-nieznana.blogspot.com.au/2015/02/pomik-tadeusz-kosciuszko-plac-wolnosci.html
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Tadeusza_Ko%C5%9Bciuszki_w_%C5%81odzi
• Maria Nartonowicz-Kot „Sprawa pomnika Tadeusza Kościuszki w okresie międzywojennym w Łodzi”, Acta Universitatis Lodziensisis Folia Historica 3, 1981.
• http://www.dzienniklodzki.pl/artykul/448001,hitlerowcy-w-lodzi-zdjecia,id,t.html
| 
