| MAGDALENA FIJOŁEK. O „Klerze” Wojciecha Smarzowskiego powiedziano i napisano wiele, jeszcze na długo przed premierą. I nic dziwnego - film, który przełamuje tabu i z subtelnością młota pneumatycznego dokonuje wiwisekcji na polskim Kościele, nie mógł przejść bez echa. Niestety, podobnie jak Frljiciowi w „Klątwie”, tak Smarzowskiemu w „Klerze” o żadne katharsis nie chodzi. A szkoda.
Tytułowy kler ukazany w filmie wedle wizji Wojciecha Smarzowskiego dopuszcza się wszystkich siedmiu grzechów głównych, przed którymi wiernych przestrzega katechizm. Zgodnie z hasłem promującym „Kler” - „nic co ludzkie, nie jest im obce”.
Księża w „Klerze” nadużywają alkoholu (obraz zaczyna się od sceny wyścigów w piciu wódki), są gnuśni, pyszni i unoszą się gniewem. Zazdroszczą kolegom z seminarium, knują przeciw sobie, są zaślepieni chciwością i rozpustni do tego stopnia, że nie mogąc pohamować najniższych popędów, dopuszczają się niewybaczalnych nadużyć i wykorzystują słabość i niewinność nieletnich, o płomiennym romansie z gospodynią z plebanii nie wspominając. Słynący ze swojej bezkompromisowości Smarzowski nie daje kościelnym dostojnikom taryfy ulgowej - i podobnie jak wcześniej w „Drogówce”, punktuje z precyzją skalpela i subtelnością młota pneumatycznego wszystkie najgorsze przywary i stereotypy środowiska.
Głównych bohaterów, księży Kukułę (Arkadiusz Jakubik), Trybusia (Robert Więckiewicz) i Lisowskiego (Jacek Braciak) poznajemy podczas suto zakrapianej alkoholem kolacji. Kapłani siedzą „w cywilu” - bez sutann i koloratek - i wesoło drinkują, na zmianę ścigając się w piciu wódki na czas i rywalizując w odgadywaniu przytaczanych losowo fragmentów Biblii. W tle akompaniuje im Kazik Staszewski i jego „Maria ma syna”. Gdyby nie te nawiązujące do kościelnej rzeczywistości elementy, widz nie miałby pojęcia, że ci najwyraźniej świetnie bawiący się, pijani mężczyźni to księża. Kapłani, którzy za chwilę pójdą spowiadać, udzielać ostatniego namaszczenia i rozdawać wiernym Ciało Chrystusa.
Dopiero, gdy akcja przenosi się do parafii każdego z nich, wszystko wraca do „normy”. A „norma” u Smarzowskiego jawi się wprost zatrważająco: kapłani żyją rozpustnie - ks. Trybuś ma romans z mieszkającą na plebanii Hanką (Joanna Kulig) i wyłudza od wiernych ciężkie pieniądze, rzekomo należące się za udzielanie sakramentów, ks. Kukuła udaje się na podejrzane schadzki z jednym z ministrantów, a ks. Lisowski okazuje się wyrachowanym karierowiczem, który za cenę kariery w Watykanie i staranne ukrycie swoich własnych grzechów nie cofnie się przed niczym - z łapówkami, szantażem i tuszowaniem zbrodni włącznie.
Patologie przedstawiane przez Smarzowskiego nie są niczym nowym. Reżyser porusza temat pedofilii w Kościele (trzeba przyznać, że klimat filmu ciekawie wpisuje się w tło ujawnionych niedawno skandali seksualnych podczas niedawnej wizyty papieża Franciszka w Irlandii - stąd „Kler” zyskuje szczególny wydźwięk), finansowych przekrętów dotyczących hierarchów wysokiego szczebla, walki wewnętrznych frakcji - w których króluje dostojnik o jakże znamiennym nazwisku - arcybiskup Mordowicz (Janusz Gajos), i ogólnej „zgnilizny moralnej” panującej w strukturach kościelnych (dostaje się nawet siostrom zakonnym). I o ile w pierwszej połowie filmu przedstawiane przez Smarzowskiego przywary dostarczają niezłej dawki humoru, o tyle to, co dzieje się później, a zwłaszcza finał, stopniowo ścierają z twarzy widza rozbawienie, które ustępuje miejsca przerażeniu, obrzydzeniu i załamaniu tym, co właśnie mu zaserwowano. W tym kontekście „Kler” nie jest i nie może być poważną diagnozą kondycji polskiego katolicyzmu. Za dużo tu subiektywizmu, chęci zaszokowania i ekstrapolowania mimo wszystko marginalnych patologii na cały organ kościelny.
W tym sensie „Kler” nie jest w stanie wierzącym i praktykującym katolikom - zarówno tym „zwykłym”, jak i osobom duchownym, zaszkodzić. Podobnie jak „Twarz” Małgorzaty Szumowskiej jest pastiszem parodiującym mentalność polskiej prowincji, podczas gdy kompletnie nie oddaje jej prawdziwej - nomen omen „twarzy” - tak „Kler” Smarzowskiego do pewnego stopnia w prześmiewczy sposób bierze na muszkę i odbija w krzywym zwierciadle największe grzechy Kościoła. I jako taki, spełnia swoje zadanie - spuszcza powietrze z tematu, który w konserwatywnej, pozostającej w silnym związku z religią Polsce, wciąż budzi kontrowersje, pokazując, że dla filmowca nie ma tematów tabu.
Problem pojawia się w momencie, gdy Smarzowski próbuje uderzać w moralizatorski ton i usiłuje kamerą „wymierzać sprawiedliwość” kościelnym grzechom. Już od pierwszych kadrów da się odczuć, że „Kler” nie jest manifestem zatroskanego o losy Matki Kościoła wiernego. Smarzowski, jako zdeklarowany ateista, z definicji nie jest w stanie ująć ogromnej złożoności Kościoła jako świętej wspólnoty grzeszników (zresztą z tych słów reżyser w bezpośredni sposób w filmie kpi), stąd jego „diagnoza” siłą rzeczy naznaczona będzie skrajnym subiektywizmem i perspektywą zewnętrznego obserwatora. Perspektywą, którą wszyscy wierzący powinni wziąć pod uwagę - bo choć trudną, to przecież wartościową (wedle zasady, że „prawdziwa cnota krytyk się nie boi”), ale za nic w świecie nie mogącą pretendować to poważnej oceny środowiska kościelnego.
|
Smarzowski, niczym Oliver Frljić w „Klątwie” nie stawia na dialog i konstruktywną dyskusję, ale na wstrząśnięcie widzem, wywołanie jak największej kontrowersji. Pół biedy, jeśli ta kontrowersja miałaby czemuś służyć. Tutaj - nad czym osobiście ubolewam - szansę na uczciwy dialog zmarnowano.
Podobnie jak w niedawnym filmie braci Ludwiga i Paula Shamassianów pt. „Gniew”, również dotyczącym nadużyć seksualnych wśród duchownych, Smarzowski po całkiem niezłym, zniuansowanym wstępie, dochodzi do brutalnego finału utopionego w morzu dosłowności i agresji (swoją drogą zakończenia obu filmów są niemal identyczne, czyżby Smarzowski zainspirował się fatalnym finałem „Gniewu”?).
Gdyby nie ta - siląca się na wiarygodną diagnozę - otoczka, film można być uznać za całkiem udany. Historia, choć momentami nieco przydługa i nużąca, prowadzi do nieoczekiwanych rozwiązań. Największym atutem filmu jest jednak obsada - Gajos w roli brzuchatego, rozpustnego arcybiskupa Mordowicza, czy Braciak i Więckiewicz jako upadli kapłani, spisują się wprost doskonale. Na ich tle błyszczy Arkadiusz Jakubik w roli ks. Kukuły. Choć wydawałoby się, że wszechobecność aktora (tylko w zeszłym roku mogliśmy go oglądać w aż sześciu popularnych tytułach) mogłaby w końcu „zamęczyć” widza i ostatecznie wpłynąć na odbiór granych przez niego postaci, to po raz kolejny okazuje się, że Jakubik to sprawdzona marka. Kiedy wydaje się, że roli nie da się zagrać lepiej niż w „Jestem mordercą” Pieprzycy, przychodzi „Wołyń” Smarzowskiego.
Potem jeszcze bardziej poruszająca kreacja w „Cichej Nocy” Domalewskiego, i tak oto dochodzimy do „Kleru”, w którym Jakubik przekonuje nas, że właściwie nie ma na świecie roli, z którą by sobie nie poradził. Tutaj nie tylko sobie „radzi”, ale wzbudza względem swojego bohatera coś, czego brakuje w przypadku pozostałych - współczucie. I to chyba jeden z niewielu ukłonów w kierunku twórców „Kleru” - za to, że potrafili zasygnalizować, że zło nie bierze się znikąd: za prawie każdą patologią stoi trauma, a katem - ofiara.
„Kler” to film, po którym najprawdopodobniej nie zostanie nic, oprócz kontrowersji i paru skandali (niestety, skutecznie podsycanych przez konserwatywne media, a zwłaszcza - o zgrozo! - przez publicystów, którzy filmu jeszcze nie widzieli). „Kler” po prostu uczestniczących w życiu Kościoła katolików oburzy (i słusznie!), a antyklerykałów tylko utwierdzi w ich przekonaniach.
Cóż, nie bez kozery, w środowisku coraz częściej mówi się - niejako z przymrużeniem oka i trochę złośliwie, że Wojciech Smarzowski coraz bardziej przypomina w swoich „diagnozach” Patryka Vegę, twórcę „Botoksu”, i tylko czekać, aż weźmie na celownik kolejne grupy społeczne i opisze je według kolejnego, „bezkompromisowego” i przewidywalnego scenariusza. Niemniej jednak film warto zobaczyć, nie tylko ze względu na znakomitą obsadę, ale przede wszystkim po to, by choć na chwilę opuścić swoją „światopoglądową strefę komfortu” i skonfrontować przekonania z wizją tak daleką od naszej własnej. Chociażby po to, by się z nią nie zgodzić.
MAGDALENA FIJOŁEK
niezalezna.pl - tu również zwiastun filmu
|
