Wloskie referenda
Najbardziej popularnym rodzajem referendum we Wloszech jest referendum abrogatywne (referendum abrogativo) czyli negujace istniejace prawo (ustawy). Ten instrument bezposrednio-demokratyczny mozna porownac do funkcjonujacego w Szwajcarii weta ludowego, znanego rowniez pod nazwa referendum nieobowiazkowego (fakultatywnego).

W ramach wloskiego referendum abrogatywnego elektorat moze spowodowac calkowite lub czesciowe anulowanie istniejacej ustawy lub innego aktu prawnego w mocy ustawy. Intencja wloskich konstytucjonalistow byl charakter uzupelniajacy omawianego referendum, ktore ma uzupelniac i przede wszystkim kontrolowac parlamentarny proces ustawodawczy.

Oczywiscie nie wszystkie ustawy moga byc poddane pod tego rodzaju glosowanie powszechne. Wyjatkami sa np. kwestie podatkowe, ustawy budzetowe, amnestia przestepcow czy ratyfikacja umow miedzynarodowych. Jak jednak dochodzi do referendum abrogatywnego we Wloszech?

Otoz, istnieja tutaj dwie mozliwosci. Pierwsza jest inicjatywa obywatelska. 500 000 tys. obywateli uprawnionych do glosowania moze zazadac przeprowadzenia referendum. Druga mozliwosc to inicjatywa 5 rad regionalnych (Wlochy sa podzielone na regiony), przy czym w kazdej z tych rad inicjatywa musi zostac zatwierdzona absolutna wiekszoscia glosow.

Nastepnie trybunal kasacyjny sprawdza prawomocnosc referendum, a wiec wymagane kwestie formalne i oczywiscie konieczna ilosc waznych podpisow. Nastepnym etapem jest kontrola merytoryczna inicjatywy przez trybunal konstytucyjny.

Jaki cel ma ta kontrola? Do referendum nie moga zostac dopuszczone inicjatywy dotyczace wyzej wymienionych wyjatkow. Nie dopuszczone zostaja rowniez inicjatywy niejasno sformulowane lub dotyczace jednoczesnie roznych tematow i ustaw, jak tez inicjatywy, ktore nie precyzuja konkretnych zadan. Krotko mowiac, do referendum abrogatywnego dopuszczone sa jedynie te inicjatywy, w ramach ktorych pytania formulowane sa konkretnie, zwiezle, bez podtekstow, sa jasno sformulowane na zasadzie “czarne albo biale”.

Zgodnie z wloska tradycja, referenda przeprowadzane sa zawsze w niedziele, okolo 15 kwietnia i 15 czerwca. Warunkiem wymaganym i koniecznym na anulowanie danej ustawy badz jej czesci jest uzyskanie w referendum wiekszosci glosow przy frenkwencji co najmniej 50% glosujacych. I tu referedum wloskie przypomina niestety polska praktyke referendalna. Podobnie jak w Polsce, referendum jest wiec progowe, a jak wiadomo osiagniecie frakwencji 50% nie jest latwe i jest zaprzeczeniem demokracji. Na przyklad w Szwajcarii zadne progi frenkwencyjne w ramach referendum nie maja miejsca.

Drugim rodzajem glosowania ogolnokrajowego w republice wloskiej jest tzw. referendum zatwierdzajace (referendum confermativo), ktore dotyczy zmiany konstytucji i stanowi pewnego rodzaju kompromis miedzy suwerennoscia parlamentarna i obowiazkowym udzialem elektoratu w tej kwestii.

Zasadniczo parlament wloski moze dokonac zmiany konstytucji bez udzialu spoleczenstwa, przy czym potrzebne sa tutaj podwojne glosowania w obydwu izbach parlamentu. Aby moglo dojsc do zatwierdzenia projektu zmiany konstytucji, wymagana jest w drugim glosowaniu wiekszosc 2/3 glosow w obydwu izbach parlamentarnych. Jesli powyzsze wymogi nie zostaja spelniane, mozliwe jest pürzeprowadzenie zatwierdzajacego referendum w celu uprawomocnienia zmiany konstytucji. Referendum dochodzi do skutku na zadanie 1/5 parlamentarzystow jednej izby, pieciu rad regionalnych lub 500 000 obywateli uprawnionych do glosowania. W wypadku referendum zatwierdzajacego nie istnieje – w przeciwienstwie do Polski – prog procentowy. Koronnymi przykladami glosowan zatwierdzajacych byly referenda konstytucyjne z lat 2006 i 2016, ktore zostaly odrzucone.

Trzecim rodzajem glosowania powszechnego we Wloszech jest referendum konsultacyjne (referendum consultativo). Ten instrument oddolno-demokratyczny stosowany jest na poziomie lokalnym, najczesciej w przypadku wewnetrznych zmian terytorialnych, np. utworzenia nowych regionow lub zmiany przynaleznosci gminy z jednej prowincji do innej.

Praktyka
Jak juz wspomnialem, praktyka referendalna we Wloszech funkcjonuje dopiero od lat 1970-tych. Wczesniej instrumenty demokracji bezposredniej byly w republice wloskiej stosowane jedynie sporadycznie i organizowane odgornie.

Od momentu wprowadzenia referendum na poziomie ogolnokrajowym, Wlosi szli do urny prawie 70 razy. W tym kontekscie panstwo to uchodzi za jedno z nielicznych w Europie, w ktorym odwolanie sie do referendum jest stosunkowo czeste. Moznaby wiec zadac pytanie: czy praktyka ta sprzyja rowojowi trojkata: panstwo-spoleczenstwo-gospodarka we Wloszech?

Tu trzeba zwrocic uwage na dwa zasadnicze aspekty. Po pierwsze, jak wygladalby ow trojkat bez przeprowadzonych referendow? Byc moze polityka spoleczno-ekonomiczna w tym panstwie funkcjonowalaby (jeszcze) gorzej, niz mialo to miejsce w ostatnim polwieczu, gdyby nie istnial element kontrolny spoleczenstwa, jakim jest wlasnie instrument referendum. Poza tym, glosowania referendalne daja Wlochom poczucie udzialu we wspoldecydowaniu o losach kraju.

Po drugie, nie wolno przeceniac roli referendum i inicjatywy obywatelskiej we Wloszech. Generalnie, jedynie 23 referenda zostaly uznane za prawomocne (z czego ¼ zostala przeglosowana negatywnie). Co prawda, od 1974 roku siegano czesto po ten instrument demokratyczny, lecz prog procentowy wplywal negatywnie na jego efektywnosc. Az 40% wszystkich przeprowadzonych glosowan nie uzyskaly progu 50% frekwencji, mimo iz w niektorych przypadkach dana sprawa przeglosowana zostala wiekszoscia glosow siegajaca ponad 90%.

Polityka aktualnego rzadu
Aktualny rzad wloski, wywodzacy sie z partii Ruchu Pieciu Gwiazd i Ligi zapowiedzial radykalne zmiany na rzecz demokracji bezposredniej. To ciekawe, ze taka inicjatywa wychodzi wlasnie od partii rzadzacych, a nie oddolnie, jak to ma miejsce we Francji (ruch zoltych kamizelek – przyp. autora) i moze kiedys bedzie mialo miejsce w Polsce. Ta inicjatywa odgorna dla oddolnej demokracji jest niewatpliwie ewenementem w skali swiatowej.

Plan poszerzenia zakresu stosowania instrumentow bezposrednio-demokratycznych przez aktualny rzad wloski mozna strescic w czterech punktach:
- Planuje sie usakcjonowanie prawne inicjatywy obywatelskiej, a wiec instrumentu inicjujacego ustawy – oddolnie, przez obywateli i na wzor szwajcarski.
- Prog procentowy w wypadku referendum abrogatywnego ma byc zniesiony – bylby to duzy krok w kierunku rzeczywistej demokracji oddolnej.
- Abstrahujac od instrumentu referendum, rzad zobowiazuje sie, ze wszelkie inicjatywy obywatelskie winny byc rozpatrywane rowniez konsekwentnie w parlamencie.
- Zostanie utworzone nowe ministerstwo ds demokracji bezposredniej. To juz moze lekka przesada wloskiej biurokracji, ale zycie pokaze, czy ta instytucja sprawdzi sie w praktyce.

Dazenie koalicji rzadowej Pieciu Gwiazd i Ligi, aby we Wloszech stworzyc system komplementarny (parlamentorno-bezposredni), jest niewatpliwie – oprocz Szwajcarii i ksiestwa Liechtenstein - ewenementem w skali europejskiej i swiatowej. Czy ten eksperyment dojdzie do skutku i bedzie funkcjonowac?

Wszystko zalezy od tego czy aktualny rzad utrzyma sie tak dlugo przy wladzy, aby przeprowadzic konieczne reformy i zmiany konstytucyjne. Oczywiscie europejskie supermocarstwo (UE) patrzy podejrzliwie i niechetnie na poczynania wloskiego rzadu. Demokracja oddolna w panstwie zalozycielskim europejskiej integracji? To przeciez stawia pod znakiem zapytania supremacje parlamentorno-elitarnej tradycji w Europie po II wojnie swiatowej.

Jak widac jednak, Wlosi nie maja kompleksow i obaw. Nie uwazaja tez, ze lud jest zbyt „glupi“, aby podejmowac wiazace decyzje panstwowe. Zobaczymy, co przyszlosc pokaze. Niemniej jednak juz teraz widzimy, ze demokracja bezposrednia w Europie to nie wylaczny przywilej Szwajcarii, albo – jak niektorzy uwazaja – eksperyment mozliwy do wprowadzenia jedynie w malych panstwach.

Wlosi potrafi±, Francuzi próbuj±, a gdzie s± Polacy?

Prof. Miros³aw Matyja