Burmistrz Dąbrowy Tarnowskiej |
Osadnictwo Żydów w Polsce sięga XI w. W położonej na południu Polski Dąbrowie Tarnowskiej pojawili się przed jego lokacją w 1693 r. i odegrali znaczną rolę w rozwoju regionu. W 1697 r. posiadali synagogę, a prawdopodobnie od 1702 istniała Gmina Żydowska. Po 1765 r. na terenie parafii było ich 823 i liczba uległa powiększeniu. Dominowali w handlu i niektórych gałęziach rzemiosła. Należeli do najbogatszych mieszkańców.
O ich znaczeniu świadczy fakt, że od 1788 r. działała tu szkoła żydowska a pod koniec XIX w. powstały kolejne w Dąbrowie i w Żabnie. Na przełomie XIX i XX w. powstała żydowska biblioteka, drukarnia i prywatne księgarnie. W 1921 r. w Radzie Miejskiej znalazło się 24 Żydów, którzy w okresie międzywojennym wchodzili też w skład Cechu Rzemiosł Różnych będąc nie rzadko cechmistrzem oraz udzielając się w orkiestrze dętej miejskiego gimnazjum. Mieli także organizacje i stowarzyszenia a w połowie lat 30-tych swój klub sportowy.
Tak było do II wojny światowej, która była początkiem końca wspólnego współistnienia obu narodów. Przed najczarniejszymi kartami historii w Dąbrowie żyło 2500 Żydów a w powiecie 7 tys. W czasie okupacji wraz z Polakami zmuszano ich do przymusowej pracy na rzecz gospodarki niemieckiej. Mieli zakaz handlu, korzystania
z publicznych środków komunikacji i chodnika, byli przesiedlani, ograniczono im wolność osobistą nakazując oznakowanie domów gwiazdą Dawida. Taki sam znak musiało mieć wierzchnie okrycie lub opaska na lewym ramieniu. Również konfiskowano im majątki.
Od lipca 1942 do września 1943 r. istniało w Dąbrowie getto, do którego spędzano Żydów z Dąbrowy i okolic. Zamykano wszystkich, u których wśród 3 pokoleń był ktoś
z Gminy Żydowskiej. Osobom tym starali się pomagać mieszkańcy Dąbrowy. Wielu z nich narażając życie przechowywalo ich w domach. Pomagali też księża. Oprócz schronienia i żywności wystawiali fałszywe dokumenty.
Po powstaniu getta represje w stosunku do Żydów zwiększono. Plac został ogrodzony i kontakt z jego mieszkańcami stał się prawie niemożliwy.
Anna Rutkowski z Muzeum Historii Żydów Polskich w rozmowie z burmistrzem Dąbrowy Tarnowskiej Stanisławem Początkiem |
We wrześniu 1942 r. deportowano ich do obozu w Bełżcu. Pozostawiono około 180 członków służby porządkowej i Rady Żydowskiej, których rozstrzelano na cmentarzu Żydowskim w kilka miesięcy później. Hitlerowcy nie oszczędzili też Bożnicy i cmentarza żydowskiego. Z miejsca wiecznego spoczynku usunęli ok. 1500 nagrobków układając je na dziedzińcu gimnazjum oraz robiąc chodniki i basen na rzecze Breń.
Holocaust przeżyło ponad 150 Żydów ukrytych w ponad 30 miejscach w powiecie. Za pomoc im zapłaciły życiem 62 osoby. Z tych, którzy przeżyli około 2/3 wyemigrowało z Polski w ciągu 2 lat po wojnie oraz w latach 1956- 68. Ich kierunkiem było: USA, Kanada i Izrael.
Powojenne władze odmówiły oddania Żydom ich Świątyni. Zamarły instytucje żydowskie i nie obsadzano stanowiska naczelnego rabina. Synagoga i znajdujący się po drugiej stronie ulicy cmentarz zaczęły popadać w ruinę. Dziś na miejscu 2,4 ha placu znajduje się tylko kilka grobów i fragmenty nagrobnych płyt. Ostatniego Żyda- Samuela Rotha pochowano w 1995 r. Dziś o minionej dąbrowsko-żydowskiej historii mówi też kilka kamienic i malutka izba pamięci po ostatnim dąbrowskim Żydzie – Muzeum Judaizmu.
Tak, jak zostało napisane Żydzi w Dąbrowie Tarn. od 1697 r. mieli Synagogę. W 1885 r. w wyniku wielkiego pożaru wraz z 92 domami uległa spaleniu. Następną wzniesiono przy głównej drodze miasta w II p. XIX w. Należy do największych tego typu obiektów w Polsce a w czasach świetności uchodziła za jedną z najpiękniejszych i najokazalszych. Prace przy niej zakończono w 1863 r. Fundatorem wybudowanego przez włoskich artystów i specjalistów budynku był dąbrowski Żyd Aisk Stern a projektantem Abraham Goldstein.
Synagoga jest wielką murowaną budowlą wzniesioną na planie prostokąta. Jest wpisana do Rejestru Służby Ochrony Zabytków. W czasie I wojny światowej została poważnie zniszczona. Po jej zakończeniu chciano ją odrestaurować. Było to możliwe dzięki funduszom dąbrowskiego Żyda- Golda. W latach 1936-37 budynek odnowiono. Zrobiła to architekt z Tarnowa Dorota Mertz. Niestety w czasie II wojny budynek okradziono i zmieniono na magazyn. W latach 1945-50 został prowizorycznie zabezpieczony przed dewastacją. Do celów kultowych używano małego pomieszczenia na parterze.
|
|
W 1971 r. budynek przejął Skarb Państwa. Postanowiono, że powstanie w nim dom kultury z obrotową sceną. Projekt opracował prof. Wiktor Zin. Niestety z powodów finansowych z planów z tych nic nie wyszło. Wnętrze synagogi było trójkondygnacyjne z galerią krytą spłaszczonym sklepieniem salą modlitw, przedsionkiem oraz salą dla kobiet. W każdym rogu były wieżyczki mieszczące klatki schodowe. Była barwna z bogactwem szczegółów. Do dziś pozostały części hebrajskich napisów a prace przy renowacji wykazały, że pod nimi jest druga warstwa malarska.
Dziś właścicielem Synagogi jest znów Gmina Dąbrowa Tarn. Pod koniec grudnia 2006 r. uprawomocniła się decyzja wojewody małopolskiego na mocy, której została ona właścicielem działki, na której stoi ten budynek. Szacuje się, że aby tak bardzo związany z miejscową historią obiekt powrócił do dawnej świetności potrzebna jest suma ok. 9 mln. zł. Sama gmina nie jest w stanie wydać tak olbrzymiej kwoty. W związku z tą sprawą w marcu 2007 r. odbyło się spotkanie Burmistrza Dąbrowy Tarn. mgr inż. Stanisława Początka z Przewodniczącym Gminy Wyznaniowej w Krakowie - Panem Tadeuszem Jakubowiczem oraz Kierownikiem Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków - Panem Andrzejem Ceterą. Goście zostali poproszeni o podjęcie wspólnych działań, aby uratować cenny zabytek - w tym o pomoc w uzyskaniu funduszy zewnętrznych na ten cel.
Burmistrz Stanislaw Początek zaznaczył, że jeżeli nie uda się uzyskać pieniędzy na konserwację i renowację gmina może zdecydować się na jego sprzedaż wraz z działką w drodze przetargu ofertowego, ponieważ ma do tego prawo. Ma jednak nadzieję, że do tego nie dojdzie i historyczny budynek nadal pozostanie „w rękach gminy”, jak również poddany odnowie a następnie, w jak najlepiej sposób wykorzystany. Powiedział też, że mając na uwadze jego pierwotną funkcję należy znaleźć takie rozwiązanie, aby podjęta decyzja nie obrażała niczyich uczuć. Musi zostać zachowany kształt i wygląd zew. a decyzje z nim związane zgodne z przepisami o ochronie zabytków i opiece nad nimi.
Zaproszone osoby były zgodne, że ten wielkiej klasy zabytek należy uratować i obiecali włączyć się w szukanie funduszy na ten cel. Gmina robi bardzo wiele, aby obiekt uratować. Synagoga może po wykonaniu prac konserwatorskich stać się ważnym elementem promocji naszego miasta. Może też rozwiązać problemy lokalowe placówek muzealnych (izb pamięci). Planuje się utworzyć w niej Muzeum Powiśla Dąbrowskiego z ekspozycjami: o życiu tutaj Polaków i Żydów oraz np. na temat naszych związków z Polonią, czy też szczątków alianckiego samolotu bombowego Halifax, który lecąc na pomoc walczącej Warszawie został zestrzelony przez niemieckiego myśliwca nocą 4/5 sierpnia 1944 r.
W kwietniu 2007 r. Gmina Dąbrowa Tarn. wnioskowała do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Sejmiku Województwa Małopolskiego o dotację 100 tys. zł. na ekspertyzy techniczne i konserwatorskie. Jako udział własny zaproponowano 5 tys. zł. Taką samą kwotę zadeklarowała Gmina Wyznaniowa Żydowska. Otrzymano 50 tys. zł.
Również w tym samym miesiącu w Dąbrowie obecni byli Marszałek Województwa Małopolskiego Marek Nawara, wicemarszałek Roman Ciepiela oraz parlamentarzyści. Zostali oni zaproszeni do zwiedzenia Synagogi krótko poznając jej historię i problemy związane z jej ratowaniem.
|
|
Kolejna data związana z Synagogą to październik 2007 r. Wtedy podpisano umowę z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Za otrzymane pieniądze wykonano wspomniane ekspertyzy. Dotyczyły: fundamentów, ścian, sklepień, dachu, rzeźb, malowideł oraz innych detali wystroju. Zgodnie z zapisem Gmina Dąbrowa Tarn. zleciła je specjalistom z Politechniki Krakowskiej. Wykazały one stan budynku jest tragiczny i grozi zawaleniem ścian do wewnątrz. Dotacja wyniosła 50 tys. zł, co stanowiło około 90 % kosztów.
W 2008 r. udało się też uzyskać 800 tys. zł. z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Oprócz wspomnianych dotacji Gmina Dąbrowska otrzymała 20 tys. zł. z Sejmiku Województwa Małopolskiego na wykonanie projektu budowlanego. Dzięki nim możliwe są prowadzone obecnie najpotrzebniejsze prace zabezpieczające wycenione na 900 tys. zł. Dotyczą: wymiany stropów, odbudowy sklepień, wzmocnienia ścian i wymiany dachu. Po ich wykonaniu Synagoga nie będzie narażona na zawalenie. Jest to pierwszy etap rewaloryzacji zabytkowego obiektu.
31 lipca br Dyrektor Małopolskiego Instytutu Kultury w Krakowie Pani Joanna Orlik poinformowała Burmistrza Stanisława Początka, że uchwałą Zarządu Województwa Małopolskiego Synagoga została wpisana na listę obiektów XI edycji Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, które odbędą się w maju 2009 r. MDDK uważane są za jedno z najciekawszych w Polsce wydarzeń kulturalnych promujących zabytki. Do tej pory pokazywano 150 obiektów, a lista osób w nich uczestniczących wyniosła ponad 400 tys.
Wcześniej 10 czerwca w Urzędzie Gminy w Dąbrowie Tarnowskiej gościła Pani Anna Rutkowski z Muzeum Historii Żydów Polskich. Miało ono na celu omówienie powstającego w tejże placówce projektu „WIRTUALNY SZTETL”, którego w Małopolsce administratorem jest właśnie Pani Anna Rutkowski. Dotyczy on stworzenia internetowego portalu polskich zabytków żydowskich. Obecnie trwają przy nim intensywne prace zbierania i opracowywania materiałów. Jego twórcy wyrazili zgodę, aby został ujęty w nim także dąbrowski obiekt.
Ostatnio 16 września wizytę w Dąbrowie Tarnowskiej odbył też Ambasador Izraela David Peleg. Towarzyszył mu Rzecznik Prasowy Ambasady Izraelskiej będący zarazem redaktorem naczelnym społeczno-kulturowego dwutygodnika „Słowo Żydowskie” Pan Michał Sobelman. Wizyta odbyła się na zaproszenie burmistrza miasta mgr inż. Stanisława Początka.
Władze miasta na ratowanie zabytkowego obiektu cały czas szukają pieniędzy u Marszałka Województwa i w Ministerstwie Kultury. Zamierzają ubiegać się o kolejną dotację. Chcianoby również uzyskać pieniądze z funduszy unijnych oraz z fundacji zagranicznych. W związku z tą sprawą Burmistrz Stanisław Początek rozesłał listy do różnych organizacji i osób w kraju i za granicą.
Dziś otwartym pozostaje problem, co z synagogą robić dalej? Burmistrz Dąbrowy Tarn. Stanisław Początek uważa, że odpowiedź powinna brzmieć „rewaloryzować i przystosowywać do celów muzealnych i kulturalnych. Będziemy wdzięczni za wszelkie sugestie dotyczące możliwości pozyskania funduszy z różnych źródeł i bezpośrednią pomoc”.
Anna Hudyka
Zainteresowanych prosimy o kontakt z burmistrzem.
Burmistrz Miasta i Gminy Dąbrowa Tarnowska
Mgr inż. Stanisław Początek
Urząd Gminy Dąbrowa Tarnowska
Rynek 34
33-200 Dąbrowa Tarnowska
TEL (014) 642-27-75, 655-40-(00-03)
FAX (0-14) 642-27-47
www.dabrowa.okay.pl
ugdt@poczta.onet.pl
burmistrz.dabrowa_tarnowska.kda@gminypolskie.pl
| 
