| Był bez wątpienia wybitną osobowością epoki, fenomenem nawet na tle największych odtwórców. Niezwykła pełnia zalet, wielość talentów pozwalały mu na działalność w różnych dziedzinach, i to z wybitnymi osiągnięciami. Człowiek ujmujący, o wielkim uroku osobistym, niezwykłej dobroci i prawości. Wszystko to kreuje Paderewskiego na jednostkę zupełnie wyjątkową, niepowtarzalną.
Legenda Ignacego Jana Paderewskiego jako pianisty miała swoje pełne uzasadnienie nie tylko w jego geniuszu muzycznym. Wielkie bogactwo wewnętrzne tego artysty rzutowało bez wątpienia na jego sztukę odtwórczą. Jako kompozytor Paderewski nie zawsze jest doceniany, a przecież posiada szlachetną inwencję twórczą, doskonałe rzemiosło kompozytorskie i swój bardzo osobisty styl, w którym "polska nuta" jest wyraźnie wyczuwalna. Jako mąż stanu Paderewski odegrał wielką rolę w kształtowaniu na nowo polskiej niepodległej rzeczywistości. Była ona ukoronowaniem jego gorącego patriotyzmu i usilnych starań poświęconych sprawie Ojczyzny, w których jako autorytet artystyczny odegrał niemałą rolę. Te trzy zasadnicze nurty działalności Paderewskiego trzeba brać pod uwagę, mówiąc o tym wielkim człowieku. W niniejszym szkicu pragnę skoncentrować się przede wszystkim na jego działalności artystycznej.
Na krawędzi wieku
Paderewski żył na przełomie XIX i XX wieku (urodził się 6 listopada 1860, zmarł 29 czerwca 1941 roku), a nawet na przełomie dziejów historycznych i wielkich przemian w wielu dziedzinach życia. Przyszedł na świat jeszcze w epoce romantyzmu, a ściślej neoromantyzmu. Schyłek jego życia dotyka zaś niemal ery atomowej. Wielkie wynalazki w różnych dziedzinach, jak: samolot, radio, telefon, fonograf czy kinematografia - której zwolennikiem był Paderewski - nie mogły pozostać bez wpływu także i na sztukę. Niemal na jego oczach zmieniały się założenia estetyczne, rodziły się różne "izmy": impresjonizm, futuryzm, kubizm itp. w sztukach plastycznych. Natomiast w architekturze dawne style zastąpiła "nowa rzeczowość". Epoka wielkiego romantyzmu odchodzi bezpowrotnie, chociaż Paderewski odczuwa jeszcze jej powiew. W dziedzinie kunsztu pianistycznego zostawiła ona niedoścignione wzory, jak Chopin i Liszt, po których zjawiła się plejada dalszych wirtuozów. Miał więc Paderewski z kim się mierzyć. Obronił jednak swoją sztukę przed jej obniżeniem, tanim efekciarstwem i zachował wysokie jej ideały.
[]Szlachetność serca i duszy
Początkowo gry na fortepianie nie uczyli Paderewskiego sławni pedagodzy. W 12. roku życia przyjeżdża do Warszawy, aby w tutejszym konserwatorium kontynuować naukę. Następnie udaje się do Berlina na studia kompozycji, by w końcu dotrzeć do Teodora Leszetyckiego w Wiedniu. To położyło kres wahaniom co do wyboru drogi. Późno, bo dopiero w 25. roku życia, Paderewski decyduje się zostać pianistą. Dzięki nieprawdopodobnej sile woli i tytanicznej pracy - potrafił ćwiczyć po 11 godzin dziennie! - doprowadził swoją sztukę na parnas. Osiągnął środki ekspresji, które pozwoliły mu wyrazić wszystko, co odczuwał w danym utworze, a muzykę odczuwał niezwykle naturalnie i głęboko. Studia kompozytorskie zaś przyczyniły się do tego, że rozumiał konstrukcję utworu, co miało zasadniczy wpływ na jego interpretację.
Wyjątkowa intuicja artystyczna, wybitna inteligencja i dobroć serca pozwoliły Paderewskiemu na przepojenie wykonywanego dzieła życiem. Nade wszystko jednak duch artysty, ów wewnętrzny imperatyw, sprawiał, że swoje wizje artystyczne potrafił przekazywać słuchaczom w tak przejmujący i przekonujący sposób. Stąd zapewne biorą się owe "niewytłumaczalne magie" przypisywane Paderewskiemu - wystarczy zapoznać się z niektórymi opisami jego koncertów, pragnącymi odsłonić choć rąbek tajemnicy tego wielkiego kunsztu. Prawda, że emanacja artysty ma wielkie znaczenie w sztuce odtwórczej, a składają się na nią przede wszystkim wielka osobowość i indywidualność wykonawcy, jego wyjątkowe ukształtowanie psychofizyczne. Niemniej wiele jest czynników w pianistyce, które można określić i nazwać, a nawet wartościować. Estetyka Paderewskiego ma silny związek z założeniami etycznymi i stąd pochodzi wielka szlachetność jego kreacji artystycznych.
Siła ekspresji i elegancji
Działalność koncertowa Paderewskiego rozpoczęła się wspaniałym debiutem w Paryżu 3 marca 1888 roku. Naturalnie, poprzedziły go młodzieńcze próby koncertowania - sławne całoroczne tournée po różnych zakątkach Rosji, występy w Krakowie, Warszawie i w Alzacji. Następne lata były pasmem wspaniałych sukcesów artysty. Zaprowadziły one Paderewskiego na różne kontynenty, do najwspanialszych sal koncertowych oraz przed wymagającą publiczność, jak np. londyńska. Jak grał Paderewski, możemy w przybliżeniu dowiedzieć się z pozostawionych nielicznych nagrań, chociaż są one tak jeszcze niedoskonałe. Zostały bowiem dokonane w czasie, kiedy wynalazek ten dopiero się rozwijał. Kiedy słuchamy tych nagrań, uderza nas w pierwszym rzędzie piękny, śpiewny, często wspaniały, silny, niemal spiżowy dźwięk o wielkiej nośności, jasności i barwności. Niezwykłe bogactwo wyobraźni, fantazji i odczucia w niuansowaniu ukształtowań frazy oraz jej zdobienia i jej niezwykła giętkość, czasami niemal kapryśność - oto inne cechy, które możemy odczytać z tej przecież niepełnej dokumentacji wielkiego artyzmu Paderewskiego.
Wirtuozeria, czy w ogóle technika pianistyczna, u Paderewskiego służy wyrażaniu głębszych, ukrytych treści w utworze, dlatego nie wysuwa się na pierwszy plan. Nawet w utworach specjalnie nadających się do wirtuozowskiego popisu zachwyca nas w pierwszym rzędzie wdzięk, stylowość i elegancja wykonania, jak np. w X Rapsodii Węgierskiej Franciszka Liszta, którą grał z niebywałą łatwością i lekkością. Ekspresja u Paderewskiego koncentrowała się w pierwszym rzędzie na melodii jako głównej nosicielce treści emocjonalnych w muzyce. Nawet w tańcach, jak np. w Walcu As-dur op. 34 Chopina, szybkie pasaże traktuje melodyjnie. Paderewski w swojej interpretacji nigdy nie przeoczy modulacji, progresji, kadencji itp. Widzimy tu wykonanie wręcz kompozytorskie. Najogólniej można by scharakteryzować styl wykonawczy Paderewskiego jako romantyczny, deklamacyjny, oparty na prozodii mowy ludzkiej. I tutaj Paderewski zbliża się do podobnego Chopinowi rozumienia muzyki.
Jest także kontynuatorem polskiego elementu w interpretacji, jak liryzm, zaduma, rycerskość, duma sarmacka czy bohaterski ton patriotyczny. Większe formy instrumentalne posiadają w interpretacji Paderewskiego konstrukcję monumentalną i klasyczną równowagę elementów wyrazowych. Wszystkie jego wykonania cechuje nade wszystko przepojenie każdej nuty szlachetnym uczuciem. W utworach romantycznych, jak u Chopina czy Schuberta, wzrasta ono do serdecznego ciepła, ale każdy zamysł interpretacyjny przeprowadzony jest inteligentnie i konsekwentnie.
Wielkość i niepospolitość ducha oraz serca Paderewskiego objawiają się nie tylko w sztuce, ale także we wspaniałomyślności i życzliwości, które przez całe życie okazywał swoim rodakom, a także innym potrzebującym artystom. Wśród nich był wspaniały włoski artysta Arturo Benedetti Michelangeli, któremu Paderewski pomógł u zarania jego kariery pianistycznej po zwycięstwie w konkursie pianistycznym w Genewie w 1939 roku. W moich kontaktach z tym wielkim artystą, którego w swoim czasie byłam uczennicą, miałam okazję zauważyć, jak wielki wpływ wywarł na nim Paderewski nie tylko jako muzyk, ale i jako człowiek w relacjach z innymi.
Ojciec naszej niepodległości
Po koncertach Paderewskiego pisano entuzjastyczne recenzje, np. po debiucie w Paryżu nazwano go "zmartwychwstałym Chopinem", "jednym z najbardziej niezwykłych pianistów, jakiego znamy". Królowa Wiktoria po koncercie Paderewskiego w jej pałacu wpisuje do swojego diariusza: "Gra tak przecudnie, z taką siłą wyrazu i głębokim uczuciem". Sztuka Paderewskiego nastrojona na wysoką nutę wzbudzała nie tylko podziw słuchaczy, lecz także szacunek wszystkich, którzy mieli szczęście uczestniczyć w tych ucztach duchowych. Nawet koronowane głowy przed nim się chyliły, a wśród jego przyjaciół było wielu mężów stanu. Nic więc dziwnego, że po I wojnie światowej mógł odegrać tak wielką rolę w odzyskaniu przez Polskę niepodległości, przypieczętowanej podpisaniem razem z Romanem Dmowskim tak ważnego dla nas traktatu wersalskiego. Dla polskiej sztuki pianistycznej pozostanie zaś ten wielki artysta najwyższym jej wyrazem.
Lidia Kozubek
Lidia Kozubek - wybitna polska pianistka i pedagog, profesor Uniwersytetu Muzycznego im. F. Chopina w Warszawie, wykształciła wielu cenionych na świecie pianistów.
Romantyk fortepianu - Nasz Dziennik |
